Özet

The management of a heterogenous group of patients referred to as “functional single ventricle” varies with regard to morphological, clinical and haemodynamic findings. The application of appropriate palliative and staging operations, a better understanding of the Fontan physiology, and introduction of new techniques such as the fenestration procedure have resulted in marked improvement in the course and prognosis of the patients. In this review, current therapeutic options based on haemodynamic features and risk factors in patients with a functional signle ventircle are presented.

Üniventriküler atriyoventriküler bağlantı çift girişli ventrikül (sol, sağ veya indetermine) ya da atriyoventriküler bağlantı yokluğu (sağ veya sol) ile karakterizedir. Olguların büyük çoğunluğunda morfolojik olarak ventriküler “tek” olmayıp [1,2] biri rudimanter iki ayrı ventrikül mevcut olmakla birlikte kalbin pompa fonksiyonu tek bir ventrikül tarafından üstlenildiğinden “fonksiyonel tek ventrikül” olarak isimlendirilmektedir. Fonksiyonel tek ventrikül kavramı ana ventrikül morfolojisi, ventrikülogarteriyel bağlantı tipi, assosiye lezyonlar ve büyük damarların akım özelliklerine göre klinik ve hemodinamik açıdan farklılıklar gösteren heterojen bir grubu içine alır.

Bu hastalarda önceleri pulmoner kan akımının durumuna göre aortopulmoner, kavopulmoner şantlar veya pulmoner banding gibi palyatif ameliyatlar uygulanarak yaşam süresi ve kalitesi kısmen düzeltilebilmiş, 1968’de Fontan ve Baude [3] tarafından gerçekleştirilen ilk atriyopulmoner konneksiyon operasyonu ile sağ ventrikül devre dışı bırakılarak sistemik ve pulmoner dolaşımların ayrılması mümkün olmuş ve fizyolojik düzeltme yolunda önemli bir adım atılmıştır.

Fontan operasyonu ve modifikasyonları önceleri triküspid atrezisinde uygulanmış, zamanla endikasyonlar pek çok kompleks anomaliyi içine alacak şekilde genişletilmiş [4], sonuçları tartışılagelmekle birlikte günümüzde fonksiyonel tek ventriküllü geniş bir hasta grubu için optimal çözüm olmuştur.

Bugün Fontan türü operasyonlar üniventriküler atriyoventriküler bağlantı gösteren kalplerde veya biventriküler atriyoventriküler bağlantı olmasına rağmen ventriküllerden birinin biventriküler tamiri tolere edemeyecek derecede hipoplazik olduğu durumlarda (intakt ventriküler septumlu pulmoner atrezi, hipoplastik sol kalp sendromu, hipoplazik ventriküllü VSD gibi) uygulanmaktadır [5].

Fonksiyonel tek ventriküllü hastaya yaklaşım

Fonksiyonel tek ventrikülde seyir sistemik ve pulmoner kan akımlarına obstrüksiyon olup olmaması ile belirlenir. Pulmoner kan akımına obstrüksiyon varsa siyanoz, sistemik kan akımına obstrüksiyon varsa periferik perfüzyon bozukluğu, şok, sıklıkla artmış olan pulmoner kan akımına bağlı kalp yetersizliği olur. Fonksiyonel tek ventriküllü bir hastanın ileride iyi bir Fontan adayı olabilmesi için pulmoner kan akımına yeterince obstrüksiyon olmalı, ancak sistemik çıkış yolu ve pulmoner venöz dönüş obstrüksiyonu olmamalıdır [6].

Obstrüktif tipte anormal pulmoner venöz dönüş veya restriktif interatriyal komünikasyon ile birlikte sol atriyoventriküler kapak stenoz veya atrezisi pulmoner venöz hipertansiyona yol açar. Pulmoner kan akımı artışına veya pulmoner venöz hipertansiyona sekonder pulmoner vasküler rezistans (PVR) yüksekliği ileride Fontan operasyonunu olanaksız kılar [7].

Yenidoğan döneminde PVR yüksek ve duktus açıkken ekokardiyografi ve kalp kateterizasyonunda elde edilen pulmoner ve sistemik çıkış yolu gradiyentleri obstrüksiyon derecesini güvenilir olarak yansıtamaz [6,8,9], bu nedenle tedavi kararı daha çok anatomik informasyona dayanmalıdır. Aort ve pulmoner kapaklar, subvalvar bölgeler, arkus aorta, santral pulmoner arterler, atriyoventriküler kapaklar, sistemik ve pulmoner venöz bağlantılar, ASD genişliği iyi değerlendirilmelidir.

Eğer arkus aorta hipoplazisi, koarktasyon varsa subaortik bölgede obstrüksiyon aranmalıdır. Duktus kapanırken özellikle pulmoner arter tarafından önemli darlık oluşabilir, bu bölge incelenmeli ve darlık varsa erken cerrahi sırasında plasti yapılarak santral ve distal pulmoner arterlerin iyi gelişmesi sağlanmalıdır [6]. Atriyal izomerizm olgularında sistemik ve pulmoner venöz dönüş anomalileri ve venöz obstrüksiyon değerlendirilmelidir.

Aortopulmoner şant

Pulmoner kan akımının azalmış olduğu hastalarda <6 ayda aortopulmoner şant ameliyatı yapılır. Günümüzde modifiye Blalock-Taussig şantı uygulanmakta, santral şant, Waterston ve Pott anastomozları aşırı pulmomer kan akımı, PVR artışı ve pulmoner arter distosiyonuna yol açmaları nedeniyle [8,10] tercih edilmemektedir. Şant sonrası pulmoner arter basıncı veya venöz basınç artışı, pulmoner ödem varsa sol atriyoventriküler kapak hipoplazisi veya obstrüktif PV dönüş anomalisi düşünülmelidir. Aortopulmoner şantlar ventriküle volüm yüklenmesine neden olur. Uzun dönemde ventrikülde progresif dilatasyon, hipertrofi ve ventrikül disfonksiyonu meydana gelir [11]. Yalnızca şant yapılan hastalarda ikinci dekadın ortalarında kalp yetersizliği ve progresif deteriorasyon görülür.

Gereğinden uzun süre şantla palyasyon sağlanan hastalarda Fontan sonrası zamanla ventrikül hipertrofisi geriler ve ventrikül fonksiyonları düzelir, ancak preoperatif kronik volüm yüküne bağlı rezidüel dilatasyon olur [12]. Şant genişliği <5 mm olduğunda ventrikül volüm ve kitlesini daha az etkilendiği, >5 mm’lik şantlarla ventrikül kitlesi ve diyastol sonu volümünün arttığı gösterilmiştir [13]. Şant sonrası aortopulmoner kollateraller gelişebilir, Fontan veya kavopumoner anastomoz sonsrasında bu yolla retrograd akım olur ve pulmoner kan akımı azalır.

Pulmoner banding

Fonksiyonel tek ventriküllü hastalarda pulmoner kan akımı, artmışsa, ventirküle volüm yükünü kaldırmak ve PVR artışını engellemek için pulmoner banding yapılır [14]. Bant distal pulmoner arter basıncını sistemik basıncın 1/3’üne indirmeli ve arteriyel oksijen satürasyonu >%75 olmalıdır. Bu hastalarda ilk palyasyon sonrasında kalp yetersizliği gelişirse subaortik stenoz ve arkus aorta obstrüksiyonu akla gelmelidir. Sistemik çıkış yolu obstrüksiyonu varsa pulmoner bandin yapılmamalıdır; pulmoner kan akımına obstrüksiyon olmayan fonksiyonel tek ventriküllü hastalarda zaten subaortik stenoz gelişme potansiyeli vardır [15], pulmoner banding bu süreci hızlandırır [16].

Fonksiyonel tek ventriküllü hastalarda palyasyonun tipi ve süresi ileride Fontan türü bir definitif operasyon yapılacağı gözönüne alınarak planlanmalıdır. Gereğinden uzun süren aortopulmoner şantlara bağlı kronik basınç yükünden kaçınılmalıdır (8). Hastalar ilk palyasyondan sonra ekokardiyografi ile izlenmeli, 6 aylıkken kap kateterizasyonu ve anjiyografi yapılalarak pulmoner arter basıncı, sistemik ve pulmoner akımlar, PVR değerlendirilmeli, aortopulmoner kollateraller araştırılmalıdır.

Kavopulmoner anastomoz

Fontan adaylarında >6 ayda palyasyonun ikinci aşaması ve Fontan’a hazırlık olarak iki-yönlü kavopulmoner anastomoz uygulanır [8,17-19]. 1950’li yıllarda geliştirilen klasik kavopulmoner anastomozda (Glenn şantı) [20-22], sağ pulmoner arter kesilir, superiyor vena kava (SVC) sağ pulmoner arterin distal ucuna uç-yan anastomoz edilir, SVC-sağ atriyum bağlantısı kapatılır. Klasik Glenn şantı ile 30 yıla varan effektif palyasyon sağlandığı bildirilmektedir [23], ancak sonradan Fontan operasyonu yapılacaksa majör bir rekonstrüksiyon ile sağ-sol pulmoner arter devamlılığı sağlanması gereklidir, aksi halde sistemik venöz dönüşün 2/3’ü inferiyor vena kava (IVC) yoluyla küçük akciğere (sol) yönlenmiş olur. Klasik kavopulmoner anastomuzun bu dezavantajı karşısında SVC kanını hem sağ hem de sol pulmoner artere yönlendiren iki-yönlü kavopulmoner anastomozdan daha çok ilgi toplamaktadır [19]. Sistemik ven-pulmoner arter anastomozunun sistemik arter-pulmoner arter şantından fizyolojik farkları ve üstünlükleri şunlardır [19-24].

1. Aortopulmoner şant kalbe ek volüm yükü getirirken, kavopulmoner şantta sistemik venöz dönüşün 1/3’ü (SVC kanı) kalbe uğramadan pulmoner yatağa döndüğünden kalbin volüm yükü azalır [5,17,22].

2. Akciğerlere daha çok desatüre kan yöneltilir (arteriyel kan yerine sistemik venöz kan), bu nedenle arteriyel oksijen satürasyonu daha effektif olarak artar,

3. Kavopulmoner şant pulmoner arter basıncını arttırmaz,

4. Kavopulmoner şant pulmoner arter distorsiyonuna neden olmadan büyür.

Fontan sonrası ventrikülün volüm yükünün azalması ile ventrikül geometrisi değişir [25,26] kavite küçülür. Miyokard kitlesindeki azalma kavite küçülmesinden daha yavaş olduğundan kitle/volüm oranı akut olarak artar [26]. Erken postoperatif dönemde bu durum miyokard performansını olumsuz etkiler, özellikle diyastolik fonksiyonlar bozulur [27]. Oysa Fontan öncesi klasik veya iki-yönlü kavupulmoner anastomoz yapılanlarda ventrikül volüm yükü azalmış ve ventrikül Fontan için hazırlanmış olduğundan [28].Fontan sonrası kitle/volüm oranı ve ventrikül geometrisinde fazla değişiklik olmaz, bu hastalarda postoperatif hemodinami daha iyi seyreder, plevral effüzyonlar, renal fonksiyon bozukluğu daha az görülür [29].

İki-yönlü kavopulmoner anastomozun endikasyonları şunlardır [23,30];

1. 6-18 ay arasındaki hastalarda Fontan’a hazırlık (interim palyasyon) olarak [8,17,18,19].

2.Fontan’a uygun olmayan yüksek riskli hastalarda definitif palyasyon olarak [18,31,32]; ekstansif pulmoner arter rekonstrüksiyonu gerektiren hastalarda, önemli sistemik ventrikül hipertrofisi veya subaortik obstrüksiyon olan hastalarda, atriyoventriküler kapak yetersizliği varsa, ventrikül diyastol sonu basıncı yüksek (>12 mmHg) olan hastalarda, ventrikül fonksiyonları ve PVR’ın Fontan’a uygun olmadığı veya sınırda olduğu hastalarda uygulanır. PVR ve pulmoner arter basıncı çok yüksek ise kavopulmoner anasomoz da uygulanamaz, çünkü SVC’dan pulmoner artere doğru akım olmaz ve SVC sendromu meydana gelir [18].

3. IVC’un kesintiye uğrayarak azigoz-hemiazigoz devamlılığı gösterdiği olgularda SVC hepatik ve koroner venöz kan dışında tüm venöz dönüşü taşıdığından iki yönlü kavopulmoner anastomoz ile tama yakın fizyolojik düzelme sağlanmış olur, buna Kawashima operasyonu adı verilmektedir [33], Eğer bilateral SVC varsa bilateral iki-yönlü kavopulmoner anastomoz yapılır. Bu operasyon sonrasında hepatik ve koroner venöz kan nedeniyle hafif arteriyel desatürasyon olur, ancak tolere edilir. Hepatik ve portal venöz basıncın düşük kalması karaciğer ponksiyonları açısından iyidir, ama sistemik venöz – hepatik venöz fistül ve kollateraller gelişerek önemli arteriyel desatürasyona yol açabilir [34],

4. Eğer sağ ventrikül hipoplastik olup biventriküler tamir sonrası tüm sistemik venöz dönüşü karşılamayacak ama bir kısmını tolere edebilecek durumdaysa kavopulmoner anastomoz ile sistemik venöz dönüş yükünün 1/3’ü sağ ventrikülden kaldırılmış olur.

Yalnızca klasik veya iki – yönlü kavopulmoner anastomoz yapılan hastalarda 5,10,15,20 yıllık survival sırasıyla %83,73,62,54 bulunmuştur [35]. İki-yönlü kavopulmoner anastomoz ile 10 yıllık survival 10 yılda %85’in üzerindedir (36). Ancak kavopulmoer anastomoz sonrası egzersiz performansı sınırlı bulunmuştur, egzersizle IVC ve koroner sinüse venöz dönöş arttığından arteriyel desatürasyon olur [8,37]. Klasik ve iki –yönlü kavopulmoner anastomozun geç dönem komplikasyonları şöyle sıralanabilir:

1. Akciğerlerde perfüzyon dağılımı bozukluğu [38-41]: pulmoner kan akımı nonpulsatil, pasif olduğunda yerçekiminin etkisiyle akciğerlerin üst loblarında akım azalır, alt loblarda ise artar, bunda zamanda artan hipoksi ve hemokonsantrasyonun da rolü vardır.

2. Pulmoner arteriyovenöz fistül (PAVF) [23,30,42,44].

3. IVC ve SVC arasında venöz kollaterallerin gelişmesi [23,45,46]: arteriyel oksijen satü-rasyonu düşer, hipoksi artar.

4. Sistemik-pulmoner kollateral arterler: aortopulmoner şant sonrası olduğu gibi kavopulmoner anastomoz sonsarısnda da gelişebilir, Fontan için risk faktörüdür [47].

5. Sağ atriyum;SVC arası fistülizasyon [43].

6. Çocuklarda serebral kan akımı ve dolayısıyla SVC’nin taşıdığı kan daha fazladır, yaşla bunun azalmasına paralel olarak kavopulmoner anastomozun etkinliği de azalır [10,23,30,48]. Zamanla artan hematokriite sekonder olarak PVR artar. Kavopulmoner anastomozun etkinliği azaldığında aksiller arteriyovenöz fistül yapılarak sisteme pulsatil bir kaynak eklenebilir [49], pulmoner yataa iletilen bu pulsasyonun akciğer perfüzyonuna olumlu etkisi olur, PAVF’leri de düzelttiği bildirilmiştir. Definitif palyasyon olarak uygulandığında kavopulmoner anastomoza anapulmoner arterin daraltılıp açık bırakılması veya aortopulmoner şant gibi ilave bir akım kaynağı eklenebilir [8,18,24], bunun bir yararı da pulmoner artere doğru pulsatil bir akım sağlanarak PAVF’ün önlenebilmesidir. Pulmoner arter basıncı >15mmHg ise ana pulmoner arter bağlanır. İlave akım kaynağı olarak Blalock-Taussig şant konmuşsa pulmoner arter basıncını yükseltme riski olduğu unutulmamalıdır.

Fontan operasyonu ve midifikasyonları

Choussat ve ark. [50]. Fontan operasyonu uygulanacak hastaların seçiminde dikkat edilmesi gereken özellikleri bildirmişlerdir, “on emir” olarak bilinen bu koşullar şunlardır: mimimum 4 yaş, sinüs ritmi, normal sistemik venöz dönüş, normal sağ atriyum hacmi, ortalama pulmoer arter basıncının £15 mmHg olması, PVR’ı £Ü/m2 olması, pulmoner arter/aort çapı oranının ³0.75 olması, ventrikül sistolik fonksiyonunun normal olması (enjeksiyon fraksiyonu ³%60), sol atriyoventrikülerkapak yetersizliği olmaması (triküspid atrezisi için), geçirilmiş şant operasyonuna bağlı pulmoner arter distorisizyonu, stenozu, pulmoner hipertansiyon gibi istenmeyen etkiler olmaması. Zamanla bu kriterlerden bazılarının başarılı bir Fontan operasyonu için vazgeçilmez koşul olmadığı görülerek ameliyat kondisyonları genişletimiş [51,52], ancak bazı yeni risk faktörleri belirlenmiştir [7,51,54].

Yaş: Fontan ve ark. Fontan operasyonu için optimal yaşın 4-16 olduğunu bildirmişlerir [55], Mayo Clinic ve Boston grubunun geniş serilerinde <3-4 yaş ve >16 yaşın risk faktörü olduğu gösterilmiştir [7,52]. Kirklin ve ark. operasyonun 2-4 yaşta yapılmasınınana ventrikül hipertrofisini önleyebileceğini ileri sürmüşlerdir [53]. Fontan operasyonu adolesan döneminden sonra yapıldığında rezidüel kardiyomegali olmaktadır [11]. Son zamanlarda 2 yaşın altında Fontan uygulamalarına ilişkin başarılı sonuçlar bildirilmektedir [56].

Fontan erken yaşta yapıldığında kronik hipoksinin etkilerinden korunulmuş, aortopulmoner şant gereksinimi ve süresi azaltılarak ana ventriküle volüm yükünden kaçınılmış olacaktır, ancak bu uygulamanın hemodinamik yönden yarar sağlayıp sağlamayacağı ve uzun süreli izlem sonuçlarının daha genç yaşta yapılanlardan daha iyi olup olmayacağı henüz bilinmemektedir [56]. De Leval, kanın sistemik venlerden pulmoner vasküler yatağa ve sol atriyuma iletilmesinde iskelet kas kontraksiyonlarının olumlu etkisinden yararlanabilmek açısından Fontan operasyonunu çocuk yürümeden, en azından emeklemeden önce yapılmaması gerektiğini vurgulamaktadır [24,57].

Pulmoner vasküler rezistans hala önemli bir kriter olarak görünmektedir ve <2-4 Ü/m2 olmalıdır [24,51].

Pulmoner arter basıncı: Ortalama pulmoner arter basıncının >15-20 mmHg olması Fontan için risk faktörüdür [7,58]. Pulmoner arter basıncı izole değil, pulmoner kan akımı ile bağlantılı olarak değerlendirilmelidir. Rezistansın basınç / akım ile doğru orantılı olduğu düşünülecek olursa, pulmoner kan akımı çok düşük ise ortalama pulmoner arter basıncı <15 mmHg olduğunda bile PVR yüksek olabilir, aynı şekilde pulmoner kan akımı yüksek ise pulmoner arter basıncı >15 mmHg olsa bile PVR Fontan’ı engelleyebilecek kadar yüksek olmayabilir [24].

Pulmoner arter çapları: Fontan için Mc Goon oranının <1.8 olmasının önemli bir risk faktörü olduğu, erken dönemde mortalite ve take-down olasılığının arttığı gösterilmiştir [59]. Kurosawa ve ark. Nakata indeksinin >250 mm2 / m2 olması şartını aramaktadır. Son yıllarda erken yaşta yapılan Fontan ameliyatlarında pulmoer arter indeksi eskisi kadar önemsenmemekte, pulmoner arter çaplarından çok PVR ve pulmoner vasküler empendans üzerinde durulmaktadır.

Pulmoner arterlerde distorisyon olması Fontan için risk faktörüdür [7,24,52].

Ventrikül hipertrofisi ve ventrikül fonksiyonları: ana ventrikülün sistolik diyastolik fonksiyon bozukluğu Fontan sirkülasyonu için önemli bir risk faktörüdür [24]. Sistemik ventrikül ejeksiyon fraksiyonu >%40-45 olmalıdır [58]. Ventrikül diyastol sonu çapının >8-11 mm ve basıncının >10-12 mmHg olması (60), ana veya hipoplastik ventrikül hipertrofisi Fontan için risk faktörleridir [53,61-<63>]. Fontan sonrası erken dönemde ventrikül preload’unun aniden azalmasıyla ventrikül volümü azalır, akut ventrikül hipertrofisi olur, volüm/kitle oranı azalır, akut hipertrofik kardiyomyopati gelişir ve ventrikül diyastolik fonksiyonları etkilenir [25,64]. Bu hastalarda morbidite, mortalite, take-down daha sıktır [14,16,53,61,63,65]. Aortopulmoner şant yapılmış hastalarda şant ventrikül preload’unu arttırır, Fontan sonrası ventrikül geometrisi değişikliği daha da belirgin olur [25].

Ventrikül morfolojisi: ana ventrikülün sağ ventrikül yapısında olması risk faktörüdür [66].

Atriyoventriküler kalp yetersizliği: hafiften fazla atriyoventriküler kapak yetersizliği risk faktörüdür [24,52].

Anormal sistemik venöz drenaj: bugün bir kontrendikasyon değildir [24], ancak risk faktörüdür [52],

Sinüs ritmi: başarılı bi Fontan prosedürü için şart olmadığı görülmüştür, postoperatif pacing uygulaması ile iyi sonuçlar alınmaktadır.

Kompleks anatomi: triküspid atrezisi dışındaki anomaliler (çift girişli ventrikül, kompleks lezyonlar, atriyal izomerizm) risk faktörüdür [52].

Assosiye lezyonlar: Subaortik stenoz gibi hemodinamiyi olumsuz yönde etkileyen lezyonlar risk faktörüdür [14,52,54].

Geçirilmiş palyatif ameliyatlar: Fontan öncesi pulmoner banding [24] veya aortopulmoner şantlar (PVR’ı, pulmoner arter basıncını arttırır, pulmoner arterlerde distorsiyon yapabilir, kalp yetersizliğine neden olabilir) yapılmış olması risk faktörüdür [67]. Fontan operasyonu üniventriküler atriyoventriküler bağlantıda veya biventriküler atriyoventriküler bağlantı olmasına rağmen ventriküllerden birinin biventriküler tamiri tolere edemeyecek derecede hipoplazik olduğu durumlarda uygulanır[5].

İntakt ventriküler septumlu pulmoner atrezide sağ ventrikül büyüklüğü biventriküler tamir için yeterli değilse Fontan operasyonu endikedir [68,69]. Burada sağ ventrikülün tripartit olup olmadığına bakılmaksızın, sağ ventrikül volümünü iyi yansıtan bir parametre olarak triküspid kapak çevresi ölçülür [70,71], normalin %70’inden genişse biventriküler tamir, %55-70 ise sınırda, %55’den küçükse kesinlikle Fontan yapılır. Triküspid kapak hipoplastik olduğunda mitral annulus zaten geniş bulunacağından triküspid / mitral valv çevresi oranına bakılması güvenilir değildir.

Kritik aort stenozundan hipoplastik sol kalp sendromuna uzanan spektrumda sol ventrikül uzun ekseni kalbun uzun ekseninin %80’inden kısa, mitral valv alanı £4.75 cm2 / m2, aort kökü £3.5 cm/m2, sol ventrikül kitle indeksi <35 g/m2 ise Fontan operasyonu uygulanır [72]. Bu tip hastalara neonatal dönemde Norwood [73] tipi palyasyonu takiben iki-yönlü kavopulmoner anastomoz ve ardından Fontan prosedürü uygulanır.

Bugün kullanılan başlıca 2 tür Fontan modifikasyonu atriyopulmoner ve total kavopulmoner (TCPC) konneksiyonlardır. At-riyopulmoner Fontan prosedüründe sağ atriyum pulsatil fonksiyonunun potansiyel avantajları gözönüne alınarak sağ atriyum ve pulmoner arter arasında direkt bir bağlantı kurulur. TCPC’de ise IVC kanı intraarteriyel bir tünel aracılığıyla ve SVC kanı iki-yönlü kavopulmoner anastomoz yoluyla pulmoner arterlere yönlendirilerek atriyum devre dışı bırakılır.

1. Atriyopulmoner konneksiyon En sık kullanılan Fontan modifikasyonudur. Bu modelde dolaşım ahtapottakine benzer, sağ atriyumun valvsiz, kontraktil bir odacık olarak fonksiyon görmesi beklenir. Ancak Fontan sonrası hastalarda sistemik venler-sağ atriyumpulmoner arter arasında basınç farkı saptanamamış, sağ atriyumun sistemik venöz dönüşü pulmoner vasküler yatağa aktif olarak pompaladığı gösterilememiştir [57]. Sağ atriyum kontraksiyonu ile pulmoner artere doğru yeterli ileri akım sağlanabilmesi için PVR’ın düşük olması, atriyum sistolik fonksiyonunun korunmuş olması gereklidir. İntraatriyal basınç ve distansiyonel belli bir sınırı geçince atriyal sistolik kısalma fraksiyonu azalır, bu kritik sınır kişiden kişiye, atriyumun hipertrofik (triküspid atrezisinde) veya ince duvarlı (çift girişli ventrikülde) olmasına göre değişir.

Atriyum iyi kontraksiyon yapsa bile bunun etkisi gerideki sistemik venöz yatağın düşük rezistansı nedeniyle sınırlanmaktadır. Atriyum kontraksiyonu ile hem ileriye (pulmoner artere) hem de geriye (sistemik venlere) doğru akım olur, atriyal “a” dalgasının pulmoner arter ve vena kavaların basınç trasesine yansıdığı görülür [57]. Bu sistemin diğer bir hemodinamik dezavantaı SVC ve IVC akımlarınınsağ atriyum içinde karşılaşarak türbülans yaratmalarıdır, türbülans pulsasyonla arter ve enerji kaybına neden olur.

Fontan ve Baudet’nin orijinal tanımında [3] sağ atriyum ve pulmoner arter arasında homografi bir valv olmakla birlikte, bugün valvlerin gereksiz olduğu, Fontan sirkalasyonunda prostetik valv ve conduitlerin potansiyel obstrüksiyon bölgeleri olduğu görüldüğünden valvsiz atriyopulmoner bağlantı tercih edilmektedir.

Atriyopulmoner prosedürü triküspid atrezisi, çift girişli ventrikül, hipoplastik ventriküllü biventriküler atriyoventriküler bağlantıda uygulanabilir. Tek (ortak) atriyoventriküler kapak veya sol atriyoventriküler bağlantı yokluğu, atrezi veya hipoplazisi varsa atriyuma neoseptasyon yapılarak pulmoner venöz kan sağ veya tek atriyoventriküler kapağa yönlendirilir [4,74,75]. Bu durumda TCPC de yapılabilir, ancak TCPC’de lateral tünelin konveksitesi nedeniyle sağ atriyoventriküler kapak girişinde obstrüksiyon riski vardır [75].

2. Total kavopulmoner konneksiyon (TCPC): [4,76] Hidrodinamik modellerle yapılan akım çalışmaları [76] Fontan sirkülasyonu içinde sağ atriyumun dahil edilmesinin bazı dezavantajları olduğunu göstermiş, pulmoner arterlere doğru daha iyi bir ileri akım sağlayabilmek için sağ atriyal tünel prosedürü düşünülmüştür. İn vitro akım enerjisi çalışmaları atriyopulmoner konneksiyonun hidrodinamik açıdan iyi bir tasarım olmadığını, atriyum içinde yavaş bir akım ve türbülans olduğunu, pulsasyonun türbülans daha da arttırdığını, atriyumun giriş ve çıkışında ve özellikle atriyopulmoner anastomoz düzeyinde akım bozukluğu ve enerji kaybı olduğunu, IVC ve SVC’e doğru atriyum kontraksiyonları ile artan retrograd akım olduğunu göstermiştir [76].

TCPC ise daha iyi bir hidrodinamik modeldir, geniş bir atriyum kavitesi olmadığından yavaş akım ve türbülans olmaz, akım genellikle laminerdir, enerji kaybı minimumdur. Yalnızca IVC ve SVC kanlarının sağ pulmoner arterde karşılaştığı bölgede hafif türbülans olur. Sistem pulsatil olmadığından retrograd akım olmaz. Portal venöz sisteme yansıyan pulsatilitenin azalması nedeniyle postoperatif karaciğer fonksiyon bozukluğu daha az görülür. Atriyum içinde staz aza indirgendiğinden atriyal tromboz riski azalır. Atriyum distansiyonuna bağlı atriyal aritmiler de az olur [77]. Yine distansiyon azalınca ANF salınımının ve postoperatif effüzyonların azalması beklenir.

TCPC’de sistemin nonpulsatil oluşunun sağladığı avantajlara karşın atriyum kontraksiyonlarının pulmoner vasküler yatağa bazı olumlu etkileri de vardır. Pulmoner kan akımının pulsatil olması PVR’ın düşmesi, PAVF’lerin önlenmesi açısından yararlıdır, ayrıca lenfatik drenaj kolaylaşır. Ancak atriyopulmoner Fontan prosedüründe atriyum kontraksiyonlarının bu olumlu etkileri sağlamaya yeterli olup olmadığı da tartışmalıdır.

TCPC her tür atriyoventriküler bağlantıda kolaylıkla uygulanabilmektedir, bu sırada atriyoventriküler nod zedelenme riski yoktur. Anormal hepatik veya pulmoner venöz drenaj varsa yine TCPC uygundur. Bu prosedürün diğer bir avantajı da koroner sinüsün düşük basınçlı atriyumda kalmasıdır, böylece %2 kadar arteriyel desatürasyon olmakla birlikte koroner venöz hipertansiyonun ventrikül fonksiyonlarına olumsuz etkisinden kaçınılmış olur.

TCPC’de erken mortalite atriyopulmomer Fontan prosedüründen daha yüksek (%7.7 vs %2.6), geç mortalite ise daha düşük (2.8 vs %8 bulunmuştur (77). TCPC’de bugün mortalite %5’in altındadır(7,24).

3. Kavopulmoner anastomoz ve atriyopulmoner Fontan prosedürü birarada kullanılabilir, sistemik venöz dönüşün 1/3’ü (SVC) atriyuma uğramadığından daha optimal bir pulmoner ileri akım sağlanır.

4. SVC sol pulmoner artere, IVC lateral tünel yoluyla sağ pulmoner artere anastomoz edilebilir, böylece sistemik venöz dönüşün 1/3’ü kaçük akciğere (sol), 2/3’ü büyük akciğere (sağ) yönlendirilmiş olur. Bu yaklaşım PVR’ın yüksek ama reversibl olduğu yüksek riskli hastalarda kullanılmaktadır [58].

5. Atriyoventriküler konneksiyon Eğer subpulmonik bir ventrikül odacığı varsa Fontan sirkülasyonuna bunu da inkorpore etmenin bazı avantajları olacağı düşünülürek atriyoventriküler konneksiyon uygulanmıştır [78,79]. Subpulmonik hipoplazik ventrikülün Fontan sirkülasyonuna olumlu katkıda bulunabilmesi için sağ atriyum ile pulmoner arter arasında basınç farkı yaratabilmesi gereklidir (57), ancak atriyoventriküler konneksiyonda hipoplazik ventrikülün postoperatif dönemde büyüyebilmesi ve atriyuma bağlı sirkülasyonu biventriküler bir sirkülasyona dönüştürebilmesi için trabeküler porsiyonu olması, volümünün normalin %30’u kadar olması gereklidir [81,82].

Bu sistemin işleyebilmesi, sistemik venöz yatağa regürjitasyon olmaması için sağ atriyum ve sağ ventrikül arasında bir valv yerleştirilmesi gereklidir. Öte yandan Fontan sirkülasyonunda bu prostetik valvlerin prognozunun obstrüsiyon riski nedeniyle iyi olmadığı bilinmektedir. Hipoplastik ventrikülün dolaşıma katılmasının yararı tartışmalı olduğundan [80,83] atriyoventriküler konneksiyon bugün tercih edil-memektedir; bu operasyon ancak triküspid atrezisi, kondordan ventriküloarteriyel bağlantı gösteren, pulmoner kan akımı artmış, pulmoner arter basıncı yüksek olan ve sağ ventrikülü biventriküler bir sirkülasyon için yeterli genişlikte olan hastalarda düşünülmelidir [57].

6. Septasyon: Çift girişli sol ventrikülde PVR ve pulmoner arter basıncı Fontana uygun olmayan bazı hastalarda septasyon çözüm olabilir [84-87], ancak riskli ve uzun dönem sonuçları kötü olduğu için tercih edilmemektedir. Sol ventrikül diyastol sonu basıncı yüksekliği, sol ventrikül çıkış yolu obstrüksiyonu ve ileri yaş septasyon için risk faktörleridir [84]. Başka bir operasyon şansı olmayan çift girişli sol ventrikül olgularında 1 yaş civarında transatriyal yaklaşım ile septasyon uygulanabilir.

7. Subaortik obstrüksiyon: Çift girişli sol ventrikül veya triküspid atrezisinde ventriküloarteriyel bağlantılar diskordan olduğunda sıklıkla subaortik stenoz tabloyu komplike eder [88,89]. Bu aortik obstrüksiyon VSD’nin restriktif olması veya rudimanter ventrikül içinde müsküler hipertrofi nedeniyle gelişir [9]. Arkus aorta obstrüksiyonu varsa subaortik stenoz riski daha da artar [90]. Fonksiyonel tek ventriküllü hastalarda arkus aorta obstrüksiyonu veya subaortik stenoz kötü prognoz faktörleridir [14,16,54,91].

Bu hastalarda VSD morfolojisi dikkatle değerlendirilmelidir, genellikle eliptik oldu-ğundan ekokardiyografide bazı kesitlerde ya-nıltıcı olarak geniş görülebilir [9]. VSD alanı <2 cm2/m2 [15] ise veya aort alanından küçükse [92], VSD çapı aort çapından küçükse [9,93-94] VSD restriktif demektir. VSD’den ölçülen basınç gradiyenti istirahatte >10 mmHg ise yine restriktif olduğunu gösterir. Subaortik stenoz değerlendirilirken basınç gradiyentlerinden çok anatomik bulgulara önem verilmelidir [8,9,95], zira gradiyent olmadan da subaortik üb-strüksiyon mevcut olabilir, eğer belirgin gradiyent saptanabiliyorsa subaortik darlık çok önemli demektir, diğer bir alternatif gradiyentin izoprenalin testi ile ortaya çıkarılmasıdır [9,16,89,95,96].

Üniventriküler atriyoventriküler bağlantı ve diskordan ventriküloarteriyel bağlantı gösteren hastalarda genellikle pulmoner kan akımına obstrüksiyon olmadığından bu hastaları Fontan türü bir operasyona hazırlayabilmek için pulmoner banding yapılması gerekir, ancak pulmoner banding miyokard hipertrofisine yolaçar [9], hipertrofi ise Fontan operasyonu için önemli bir risk faktörüdür [53,64]. Öte yandan bu hastalarda zaten giderek küçülme eğiliminde olan VSD pulmoner banding sonrası daha da restriktifleşir, subaortik stenoz gelişir veya derecesi artar [9,14,16,65,89,90,96,97].

Bu hastalara çeşitli merkezlerde farklı tedavi yaklaşımları uygulanmaktadır:

a) Erken dönemde pulmoner banding ve gerekiyorsa aort koarktasyonutamiri yapılır, 1 yaşından sonra VSD genişletilir ve daha sonraki aşamada Fontan uygulanır [95,98].

b) Palyatif arteriyel switch ve aort koarktas-yonu tamiri yapılır, buna <6 ayda Blalock-Taussig şantı, >6 ayda iki-yönlü kavopulmoner anastomoz eklenir, daha sonra Fontan yapılır [9,65,92,94,99]. Özellikle daha yenidoğan döneminden itibaren subaortik obstrüksiyonu olan hastalarda bu yaklaşım tercih edilir.

Erken dönemde pulmoner banding ve gerekiyorsa aort koarktasyonu tamiri yapılır, bundan en çok 2 ay sonra (genellikle 3-6 ay arasında) bant kaldırılır, Damus-Kaye-Stansel prosedürü uygulanır (proksimalde pulmoner arter ve aort birleştirilir) ve <6 ayda pulmoner arter distaline Blalock-Taussig şantı, 6-18 ayda iki-yönlü kavopulmoner anastomoz, >18 ayda Fontan operasyonu uygulanır [8,93,100].

8. Fenestrasyon Fontan operasyonu sonrası PVR artışı, sistemik ventrikül disfonksiyonu ve düşük kardiyak output erken mortalitede önemli rol oynar [24,53,58]. Bu geçici hemodinamik bozuklukların esas sorumlusu sistemik venöz hipertansiyondur (>17-20 mmHg), bir kısır döngü oluşturur; interstisiyel mesafede, peritoneal, plevral, perikardiyal kavitelerde kapiller sızıntı olur, hepatik konjesyon meydana gelir. Sistemik venöz hipertansiyon lenfatik sistemde hipertansiyona neden olar ekstravasküler sıvı artışına, akciğerlerde konjesyona ve PVR’ın artmasına yolaçar.

PVR artışına bağlı olarak ventrikül preload’ı azalır, ventrikül diyastol sonu volümü azalır, kitle/volüm oranı artar [12], ventrikül disfonksiyonu meydana gelir. Bu kısır döngüyü kırmak ve postoperatif 1-2 hafta içinde sistemik venöz hipertansiyon gerileyene dek kardiyak output’u destekleyerek zaman kazanmak amacıyla fenetrasyon uygulaması başlatılmıştır [58,101-105].

Sağ atriyum duvarı veya intraarteriyel conduit’de oluşturulan fenestrasyon sağdan sola şanta izin verir, böylece sistemik ventrikülün preload’ı artar, kardiyak output artar ve sağ atriyum basıncı azalır, sistemik venöz basınç düşer [106]. Buna karşılık bir miktar arteriyel desatürasyon meydana gelir, ancak kardiyak output ve total oksijen transportu arttığından bu tolere edilir [17]. Amaç sistemik venöz basıncın £15 mmHg, arteriyel oksijen satürasyonunun %85 civarında olmasıdır, bunun için 4-6 mm’lik bir fenestrasyon uygundur.

Fenestrasyon potansiyel olarak reversibl risk faktörleri taşıyan hastalarda endikedir [17,58,105]: 1.5-2 yaşın altında ve 30 yaşın üzerinde olanlarda, PVR>2-3 U/m2, pulmoner arter basıncı >15-18 mmHg ise, pulmoner arter distorsiyonu, distal pulmoner arter stenozu olanlarda, pulmoner arter indeksi suboptimal olanlarda (Ef < %40, enddiyastolik basınç >10-12 mmHg), atriyoventriküler kapak yetersizliği, aortopulmoner kollateraller, reaktif solunum yolları hastalığı olanlarda uygulanır.

Yüksek riskli hastalarda fenestrasyon yapıldığında plevral ve perikardiyal effüzyonlar, mortalite ve take-down gereksinimi fenestrasyon yapılmayan düşük riskli hastalara göre daha az bulunmuştur [7,17,58,105,207]. Yine de ideal Fontan adaylarında fenestrasyona gerek yoktur, bu işlemin de arteriyel desatürasyon, emboli gibi riskleri olduğu unutulmamalı, yalnızca riskli hastalarda uygulanmalıdır [17,57]. Yüksek riskli olmayan hastalarda erken postoperatif dönemde geçici sistemik venöz hipertansiyon, PVR artışı, ventrikül disfonksiyonu görüldüğünde, uzamış plevral-perikardiyal effüzyonlar, asit varsa fenestrasyon yapılmalıdır ([105]. Fontan sonrası geç dönemde düşük kardiyak output, venöz konjesyon ve buna sekonder komplikasyonlar görüldüğünde fenestrasyon denenebilir ([108].

Fenestrasyon postoperatif geçici ventrikül disfonksiyonu olan hastalarda ventrikül preload’unu ve volümünü arttırıp miyokard hipertrofisi gerileyene dek kitle/volüm oranını normal sınırlarda tutar. Fenestrasyon sonrası pulmoner arter stenozlarına balon dilatasyon, aortopulmoner kollaterallere koil embolizasyon yapılabilir. Fenestrasyon hastanın durumuna göre balon test oklüzyonla kapatılmayı tolere edebildiği en erken dönemde kapatılır, bu süre 6 aya dek uzayabilir [17,105].

Özetle, günümüzde Fontan sirkülasyonun hidrodinamik ve patofizyolojisinin daha iyi anlaşılması, gelişen teknik olanaklar ve tecrübe birikimi ile fonksiyonel tek ventriküllü hastaların tedavisinde optimal çözüm yönünde ilerlemeler kaydedilmiştir. Fontan operasyonu adaylarının risk faktörleri gözönüne alınarak seçilmesi, erken dönemde hazırlayıcı operasyonların uygulanması, yeni Fontan modifikasyonları ve fenestrasyon gibi girişimlerin yaygınlaşması ile bugün opere edilen hastalarda uzun dönem sonuçlarının daha iyi olacağı söylenebilir.

Kaynaklar

1) Anderson RH, MacCartney FJ, Tynan M, et al: Uni- ventricular atrioventricular connection-the single ventricle trap unsprung. Pediatr Cardiol 1983; 4:273- 80.

2) Anderson RH, Becker AE, Tynan M, MacCartney FJ, et al: The univentricular atrioventricular con- nection: getting to the root of a thorty problem. Am J Cardiol 1984; 54:822-28.

3) Fontan F, Baudet E: Surgical repair of tricuspid at- resia. Thorax 1971; 26:240-48.

4) Puga FJ, Chiavarelli M, Hagler DJ: Modifications of the Fontan operation applicable to patients with left atrioventricular valve atresia or single at- rioventricular valve. Circulation 1987; 76:53-60.

5) Barlow A, Pawade A, Wilkinson JL, Anderson RH: Cardiac anatomy in patients undergoing the Fontan procedure. Ann Thorac Surg 1995; 60:1324-30.

6) Mayer JE Jr: Initial management of the single vent- ricle patient. Seminars in Thoracic and Car- diovascular Surgery 1994; 6:2-7.

7) Mayer JE Jr, Bridges ND, Lock JE, Hanley FL, et al: Factors associated with a marked reduction in mor- tality for Fontan operations in patients with single ventricle. J Thorac Cardiovasc Surg 1992; 103:444-52.

8) Giannico S, Iorio FS, Carotti A, Marcelletti C: Sta- ging toward the Fontan operation. Seminars in Tho- racic and Cardiovascular Surgery 1994; 6:13-16.

9) Freedom RM, Akagi T, Benson LN: The potentially obstructive subaortic region and banding of the pul- monary trunk-selected observations in the patients considered for a Fontan procedure. Cardiol Young 1993; 3:91-97 (editorial).

10) Warnes CA, Somerville J: Tricuspid atresia in adolescents and adults: current state and late comp- lications. Br Heart J 1986; 535-43.

11) Gewillig M: The Fontan circulation: late func- tional results. Seminars in Thoracic and Car- diovascular Surgery 1994; 6:56-63.

12) Gewillig MH, Lundstrom UR, Deanfield JE, et al: Impact of Fontan operation on left ventricular size and contractility in tricuspid atresia. Circulation 1990; 81:118-27.

13) Johnston GL, Forbes TJ, Gajarski RJ, et al: Effect of systemic-pulmonary artery shunt diameter on ventricular end-diastolic volume and mass in the single left ventricle. Pediatr Cardiol 1995; 16:258 (abs- tract).

14) Freedom RM: The dinosaur and banding of the main pulmonary trunk in the heart with functionally one ventricle and transposition of the great arteries; a saga of evolution and caution. J Am Coll Cardiol 1987; 10:427-29.

15) Matitiau A, Geva T, Colan SD, et al: Bul- boventricular foramen size in infants with double inlet left ventricle or tricuspid atresia with trans- posed great arteries: influence on initial pallative operation and rate of growth. J Am Coll Cardiol 1992; 19:142-48.

16) Freedom RM, Benson LN, Smallhorn JF, et al: Su- baortic stenosis, the univentricular heart, and ban- ding of the pulmonary artery: an analysis of the co- urses of 43 patients with univentricular heart palliated by pulmonary artery banding. Circulation 1986; 73:758-64.

17) Kopf GS, Kleinmann CS, Hijazi ZM, Fahey JT, et al: Fenestrated Fontan operation with delayet trans- catheter closure of atrial septal defect: improved re- sults in high-risk patients. J Thorac Cardiovasc Surg 1992; 103:1039-48.

18) Alejos JC, Williams RG, Jarmakani JM, et al: Fac- tors influencing survival in patients undergoing the bidirectional Glenn anastomosis. Am J Cardiol 1995; 75:1048-50.

19) Hopkins RA, Armstrong BE, Serwer G A, Pe- terson RJ, et al: Physiological rationale for a bil- directional cavopulmonary shunt: a versatile comp- lement to the Fontan principle. J Thorac Cardiovasc Surg 1985; 90:391-98.

20) Carlon CA, Mondini PG, de Marchi R: Surgical treatment of some Cardiovascular diseases (a new vascular anastomosis). J Int Coll Surg 1951; 16:1-11.

21) Bakulev AN, Kolesnikov SA: Anastomosis of su- perior vena cava and pulmonary artery in the sur- gical treatment of certain congenital defects of the heart. J Thorac Surg 1959; 37:693-702.

22) Glenn WWL: Circulatory bypass of the right side of the heart: IV. shunt between superior vena cava and distal right pulmonary artery-report of clinical application. N Engl J Med 1958; 259:117-20.

23) Kopf GS, Laks H, Stansel HC, Hellenbrand WE, et al: Thirty-year-follow-up of superior vena cava pulmonary artery (Glenn) shunts. J Thorac Car- diovasc Surg 1990; 100:662-71.

24) de Leval M: Right heart bypass operations. Stak J, de Leval M (eds). Surgery for Congenita Heart De- fects. Philadelphia, London WB Saunders, Co 1994; p.565-85.

25) Chin AJ, Franklin WH, Andrews BAA, Norwood JI Jr: Changes in ventricular geometry early after Fontan operation. Ann Thorac Surg 1993; 56:1359-65.

26) Rychik J, Jacobs ML, Norwood WI Jr: Acute chan- ges in left ventricular geometry after volume re- duction operation. Ann Thorac Surg 1995; 60:1267- 74.

27) Penny DJ, Redington AN: Angiographic de- monstration of incoordinate motion of the vent- ricular wall after the Fontan operation. Br Heart J 1991; 66:456-59.

28) Glenn WWL: Superior vena cava-pulmonary ar- tery anastomosis. Ann Thorac Surg 1984; 37:9-11.

29) DeLeon SY, Idriss FS, Ilbawi MN, et al: The role of the Glenn shunt in patients undergoing the Fontan operation. J Thorac Cardiovasc Surg 1983; 85:669-77.

30) Trusler GA, Williams WG, Cohen AJ, et al: The cavopulmonary shunt: evolution of a concept. Cir- culation 1990; 82(Suppl IV):131-38.

31) Mazzera E, Corno A, Picardo S, et al: Bi- directional cavopulmonary shunts: clinical app- lications as staged or definitive pallation. Ann Tho- rac Surg 1989; 47:415-20.

32) Bridges N, Jonas R, Flanagan M, Mayer J, et al: Bi- directional Glenn shunt for patients at risk for Fon- tan repair. Circulation 1989; 80 (Suppl 2):69.

33) Kawashima Y, Kitamura S, Matsuda H, Shi- mazaki Y, et al: Total cavopulmonary shunt ope- ration in complex cardiac anomalies. A new ope- ration. J Thorac Cardiovasc Surg 1984; 87:74-81.

34) Stümper O, Wright JGC, Sadiq M, De Giovanni JV: Late systemic desaturation after total ca- vopulmonary shunt operations. Br Heart J 1995; 74:282-86.

35) Sett SS, Williams WG, Trusler GA, Coles JG, et al: Long-term results of palliation using the Glenn shunt. Cardiol Young 1993; 3 (Suppl 1):3 (abstract).

36) Pridjian AK, Mendelsohn AM, Lupinetti FM, et al: Usefulness of thi bidirectional Glenn procedure as staged reconstruction for the functional single vent- ricle. Am J Cardiol 1993; 71:959-62.

37) Gewillig MH, Lundstrom UR, Bull C, et al: Exer- cise responses in patients with congenital heart di- sease after Fontan repair: patterns and determinants of performance. J Am Coll Cardiol 1990; 15:1424-32.

38) Boruchow IB, Swenson EW, Elliott LP, et al: Study of the mechanisms of shunt failure after su- perior vena cava-right pulmonary artery anas- tomosis. J Thorac Cardiovasc Surg 1970; 60:531-9.

39) Laks H, Mudd JG, Standeven JW, Fagen L, Will- man VL: Long-term effects of the superior vena cava- pulmonary artery anastomosis on pulmonary blood flow. J Thorac Cardiovasc Surg 1977; 74:253-60.

40) Samanek M, Oppelt A, Kasalick J, Voriskova M: Distribution of pulmonary blood flow after ca- vopulmonary anastomosis (Glenn operation). Br Heart J 1969; 31:511-6.

41) Clotier A, Ash JM, Smalhorn JF, Williams WG, et al: Abnormal distribution of pulmonary blood flow after the Glenn shunt or Fontan procedure: risk of development of arteriovenous fistulae. Circulation 1985; 72:471-9.

42) McFaul RC, Tajik AJ, Mair DD, Danielson GK, Se- ward JB: Development of pulmonary arteriovenous shunt after superior vena cava-right pulmonary ar- tery (Glenn) anastomosis (report of four cases). Cir- culation 1977; 55:212-16.

43) Sağın Saylam G, Somerville J: Contrast ec- hocardiography for diagnosis of pulmonary ar- teriovenous fistulae late after Glenn anastomosis. Türk Kardiyol Dern Arş 1996; 24:214-20.

44) Kawashima Y, Matsuki O, Yagihara T, Matsuda H: Total cavopulmonary shunt operation. Seminars in Thoracic and Cardiovascular Surgery 1994; 6:17- 20.

45) Mathur M, Glenn WWL: Long-term evaluation of cava-pulmonary artery anastomosis. Surgery 1973; 74:899-16.

46) Bargeron LM, Karp RB, Barcia A, Kirklin JW, et al: Late deterioration of patients after superior vena cava to right pulmonary artery anastomosis. Am J Cardiol 1972; 30:211-6.

47) Matsuki O, Yagihara T, Kawashima Y: A new surgical approach for preparation of candidates for the Fontan operation with acquired systemic- pulmonary collateral arteries. Cardiol Young 1995; 5:122-24.

48) Gross GJ, Jonas RA, Castaneda AR, et al: Ma- turational and hemodynamic factors predictive of increased cyanosis after bidirectional ca- vopulmonary anastomosis. Am J Cardiol 1994; 74:705-709.

49) Glenn WWL, Fenn JE: Axillary arteriovenous fis- tula: a means of supplementing blood flow through a cava-pulmonary artery shunt. Circulation 1972; 46:1013-17.

50) Choussat A, Fontan F, Besse P, Vallot F, et al: Se- lection criteria for Fontan's procedure. Anderson RH, Shinebourne EA (eds). Paediatric Cardiology 1977. Edinburg, Chirchill Livinstone, 1978; p.559-66.

51) Mayer J, Helgason H, Jonas R, et al: Extending the limits for modified Fontan procedures. J Thorac Cardiovasc Surg 1986; 92:1021-28.

52) Driscoll DJ, Offord KP, Feldt RH, Schaff HV, et al: Five-to fifteen-year follow-up after Fontan operation. Circulation 1992; 85:469-96.

53) Kirklin JK, Blackstone EH, Kirklin JW, et al: The Fontan operation: ventricular hypertrophy, age and date of operation as risk factors. J Thorac Cardiovasc Surg 1986; 92:1049-64.

54) Barber G, Hagler DJ, Edvvards WD, et al: Surgical repair of univentricular heart (double inlet left vent- ricle) with obstructed anterior subaortic outlet cham- ber. J Am Coll Cardiol 1984; 4:771-78.

55) Fontan F, Deville C, Quaegebeur J, et al: Repair of tricuspid atresia in 100 patients. J Thorac Cardiovasc Surg 1983; 85:647-60.

56) Weber HS, Gleason MM, Myers JL, Waldhausen JA, et al: The Fontan operation in infants less than 2 years of age. J Am Coll Cardiol 1992; 19:828-33.

57) de Leval MR: Right heart bypass operations. Se- minars in Thoracic and Cardiovascular Surgery 1994; 6:8-12.

58) Pearl JM, Laks H: The partial Fontan: controlled temporary systemic venous decompression after the Fontan procedure. Seminars in Thoracic and Car- diovascular Surgery 1994; 6:21-7.

59) Fontan F, Fernandez G, Costa F, et al: The size of the pulmonary arteries and the results of the Fontan operation. J Thorac Cardiovasc Surg 1989; 98:711-24.

60) Culbertson CB, George BL, Day RW, Laks H, et al: Factors influencing survival of patients with he- rerotaxy syndrome undergoing the Fontan pro- cedure. J Am Coll Cardiol 1992; 20:678-84.

61) Caspi J, Coles JG, Rabinovitch M, et al: Morp- hological findings contributing to a failed Fontan procedure: twelve-year experience. Circulation 1990; 82 (Suppl 5):177-82.

62) Ilbawi MN, DeLeon SY, Wilson WR Jr, et al: Ad- vantages of early relief of subaortic stenosis in single ventricle equivalents. Ann Thorac Surg 1991; 52:842-49

63) Seliem M, Muster AJ, Paul MH, Benson DW Jr: Relation between preoperative left ventricular musc- le mass and outcome of the Fontan procedure in pa- tients with tricuspid atresia. J Am Coll Cardiol 1989; 14:750-55.

64) Penny DJ, Lincoln C, Shore DF, Xiao HB, et al: The early response of the systemic ventricle during transition to the Fontan circulation-an acute hypert- rophic cardiomyopathy? Cardiol Young 1992; 2:78- 84.

65) Freedom RM, Trusler GA: Arterial switch for pal- liation of subaortic stenosis in single ventricle and transposition: no mean feat! Ann Thorac Surg 1991; 52:415-16 (editorial).

66) Matsuda H, Kawashima Y, Kishimoto H, et al: Problems in the modified Fontan operation for uni- ventricular heart of the right ventricular type. Cir- culation 1987; 76 (Suppl 3): 45-52.

67) Synder MM, Lang P, Mayer JE, Jonas RA, et al: Childhood systemic pulmonary shunts: subsequent suitability for Fontan operation. Circulation 1987; 76 (Suppl 3): 39-44.

68) de Leval M, Bull C, Stark J, Anderson RH, et al: Pulmonary atresia and intact ventricular septum: surgical management based on a revised clas- sification. Circulation 1982; 66:272-80.

69) de Leval M, Bull C, Hopkins R, et al: Decision making in the definitive repair of the heart with a small right ventricle. Circulation 1985; 72 (Suppl 2): 52-60.

70) Alboliras ET, Julsrud PR, Danielson GK, et al: De- finitive operation for pulmonary atresia with intact ventricular septum: results in 20 patients. J Thorac Cardiovasc Surg 1987; 93:454-64.

71) Patel RG, Freedom RM, Moes CAF et al: Right ventricular volume determinations in 18 patients with pulmonary atresia and intact ventricular sep- tum: analysis of factors influencing right ventricular growth. Circulation 1980; 61:428-40.

72) Jonas RA: Management of hypoplastic left heart syndrome. Seminars in Thoracic and Cardiovascular Surgery 1994; 6:28-32.

73) Norwood WI, Lang P, Hansen DD: Physiology re- pair of aortic atresia-hypoplastic left heart syndrome. N Engl J Med 1983; 308:23-26.

74) Vargas FJ, Mayer JE, Jonas RA, Castaneda AR: Anomalous systemic and pulmonary venous con- nections in conjunction with atriopulmonary anas- tomosis (Fontan-Kreutzer). J Thorac Cardiovasc Surg 1987; 93:523-32.

75) Sarıoğlu T, Paker T, Türkoğlu H, et al: The mo- dified Fontan operation in hearts associated with at- rioventricular valvar atresia or common at- rioventricular valve-neoseptation of the atriums using a right atrial flap. Cardiol Young 1994; 4:353- 57.

76) de Leval MR, Kilner P, Gewillig M, Bull C: Total cavopulmonary connection: a logical alternative to atriopulmonary connection for complex Fontan ope- rations. J Thorac Cardiovasc Surg 1988; 96:682-95.

77) Pearl JM, Laks H, Stein D, et al: Total ca- vopulmonary anastomosis versus conventional mo- dified Fontan procedure. Ann Thorac Surg 1991; 52:189-94.

78) Bowman FO Jr, Malm JR, Hayes CJ, et al: Physi- ologic approach to surgery for tricuspid atresia. Cir- culation 1978; 58 (Pt 3): 83-86.

79) Björk VO, Olin CL, Bjarke BB, et al: Right atrial- right ventricular anastomosis for correction of tri- cuspid atresia. J Thorac Cardiovasc Surg 1979; 77:452-58.

80) Bull C, de Leval MR, Stark J, et al: Use of a sub- pulmonary ventricular chamber in Fontan cir- culation. J Thorac Cardiovasc Surg 1983; 85:21-31.

81) Coles JG, Leung M, Kielmanowicz S, et al: Repair of tricuspid atresia: utility of right ventricular in- corporation. Ann Thorac Surg 1988; 45:384-89.

82) Ilbawi MN, Idriss FS, DeLeon SY, et al: When should the hypoplastic right ventricle be used in a Fontan operation? An experimental and clinical cor- relation. Ann Thorac Surg 1989; 47:533-39.

83) Lee CN, Schaff HV, Danielson GK, et al: Com- parison of atriopulmonary versus atrioventricular connections for modified Fontan-Kreutzer repair of tricuspid valve atresia. J Thorac Cardiovasc Surg 1986; 92:1038-43.

84) Imai Y, Hoshino S, Koh YS, Nakazavva M, Momma K: Ventricular septation procedure for uni- ventricular connection of left ventricular type. Se- minars in Thoracic and Cardiovascular Surgery 1994; 6:48-55.

85) Kurosawa H, Imai Y, Fukuchi S, et al: Septation and Fontan repair of univentricular atrioventricular connection. J Thorac Cardiovasc Surg 1990; 99:314- 19.

86) Feldt RH, Mair DD, Danielson GK, et al: Current status of the septation procedure for univentricular heart. J Thorac Cardiovasc Surg 1981; 82:93-97.

87) McKay R, Pacifico AD, Blackstone EH, et al: Sep- tation of the univentricular heart with subaortic out- let chamber. J Thorac Cardiovasc Surg 1982; 84:77-87.

88) Razzouk AJ, Freedom RM, Cohen AJ, et al: The recognition, identification of morphologic substrate, and treatment of subaortic stenosis after a Fontan operation: an analysis of twelve patients. J Thorac Cardiovasc Surg 1992; 104:938-44.

89) Somerville J, Becu L, Ross D: Common ventricle with acquired subaortic obstruction. Am J Cardiol 1974; 34:206-14.

90) Franklin RCG, Sullıvan İD, Shinebourne EA, De- anfield JE: Is banding of the pulmonary trunk ob- solete for infants with tricuspid atresia and double inlet ventricle with a discordant ventriculoarterial connection? Role of aortic arch obstruction and su- baortic stenosis. J Am Coll Cardiol 1990; 16:1455-64.

91) Franklin RCG, Spiegelhalter DJ, Rossi FRI, et al: Double-inlet ventricle presenting in infancy: out- come and potential for definitive repair. J Thorac Cardiovasc Surg 1991; 101:924-34.

92) Karl TR, Watterson KG, Sano S, Mee RBB: Ope- rations for subaortic stenosis in univentricular he- arts. Ann Thorac Surg 1991; 52:420-28.

93) Rychik J, Murdison KA, Chin AJ, Norwood WI: Surgical management of severe aortic outflow obs- truction in lesions other than the hypoplastic left heart syndrome: use of a pulmonary artery to aorta anastomosis. J Am Coll Cardiol 1991; 18:809-16.

94) Mee RBB: Neonatal palliative switch for complex univentricular heart. Seminars in Thoracic and Car- diovascular Surgery 1994; 6:39-40.

95) Ross DB, Cheung HC, Lincoln C: Direct relief of subaortic obstruction in patients with univentricular atrioventricular connection and discordant vent- riculaorterial connection: intermediate results. Se- minars in Thoracic and Cardiovascular Surgery 1994; 6:33-38.

96) Somerville J: Congenital heart disease-changes in form and function. Br Heart J 1979; 41:1-22.

97) Freedom RM, Sondheimer H, Sische MR, Rowe RD: Development of "subaortic stenosis" after pul- monary arterial banding for common ventricle. Am J Cardiol 1977; 39:78-83.

98) Cheung HC, Lincoln C, Anderson RH, et al: Op- tions for surgical repair in hearts with univentricular atrioventricular connection and subaortic stenosis. J Thorac Cardiovasc Surg 1990; 100:672-81.

99) Freedom RM, Williams WG, Fowler RS, Trusler GA, Rowe RD: Tricuspid atresia, transposition of the great arteries and banded pulmonary artery. J Tho- rac Cardiovasc Surg 1980; 80:621-28.

100) Serraf A, Conte S, Lacour-Gayet F, et al: Syste- mic obstruction in univentricular hearts: surgical op- tions for neonates. Ann Thorac Surg 1995; 60:970-77.

101) Bridges ND, Lock JE, Castaneda AR: Baffle fe nestration with subsequent transcatheter closure: modification of the Fontan operation for patients at increased risk. Circulation 1990; 82:1681-89.

102) Laks H, Haas GS, Pearl JM, et al: The use of an adjustable intra-arterial communication in patients undergoing the Fontan and definitive right heart procedures. Circulation 1988 78 (Suppl 2):357 (abs- tract).

103) Laks Pearl JM, Haas GS, et al: Partial Fontan: ad- vantages of an adjustable interatrial communication. Ann Thorac Surg 1991; 52:1084-95.

104) Laks H: The partial Fontan procedure: a new concept and is clinical application (editorial). Cir culation 1990; 82:1866-67.

105) Castaneda AR, Bridges ND: The Fontan ope- ration with a fenestrated patch-rationale and results. Cardiol Young 1993; 3:202-6.

106) Mavroudis C, Zales VR, Backer CL, Muster AJ, Latson LA: Fenestrated Fontan with delayed catheter closure: effects of volume loading and baffle fe nestration on cardiac index and oxygen delivery. Cir culation 1992; 86 (Suppl 5): 85-92.

107) Brigdes ND, Mayer JE, Lock JE, et al: Effect of baffle fenestration on outcome of the modified Fon tan operation. Circulation 1992; 86:1762-69.

108) Mertens L, Dumoulin M, Gewillig M: Effect of percutaneous fenestration of the atrial septum on protein-losing enteropathy after the Fontan ope rations. Br Heart J 1994; 72:591-92.